دانشنامه قرآن و حدیث، ج5، ص: 130
اللَّه، در قرآن و حدیث
از منظر قرآن و احادیث، نام «اللَّه»، مهمترین نام آفریدگار جهان است و بیش از سایر نامهاى او «1» کاربرد دارد. این نام در قرآن کریم، 2816 بار تکرار شده است.
امام على علیه السلام در باره اهمّیت لفظ جلاله (اللَّه) مىفرماید:
اللَّه، أعظَمُ اسمٍ مِن أسماءِ اللَّهِ عز و جل، وَ هُوَ الاسمُ الَّذى لا یَنبَغى أن یُسمّى بِهِ غَیرُ اللَّهِ، وَ لَم یَتَسَمَّ بِهِ مَخلوقٌ. «2»
اللَّه، بزرگترین نام از نامهاى خداوند است و نامى است که سزاوار نیست غیر خدا به آن نامیده شود و هیچ مخلوقى بِدان نامیده نشده است.
با تأمّل در احادیثى که کلمه «إله» و «اللَّه» را تفسیر کردهاند، روشن مىگردد که لفظ جلاله در اصل، مشتق است و معانى مختلفى که براى مبدأ اشتقاق آن در منابع لغت ذکر شده است، نه تنها با هم تعارضى ندارند، بلکه هر یک به بخشى از مفهوم گسترده لفظ جامع جلاله اشاره دارند. بدین جهت هم، در برخى از احادیث، این معانى در کنار هم قرار گرفتهاند، چنان که امام على علیه السلام مىفرماید:
اللَّه، مَعناهُ المَعبودُ الَّذى یألَهُ فِیهِ الخَلقُ وَ یُؤلَهُ إلَیهِ، وَ اللَّهُ هُوَ المَستورُ عَن دَرکِ الأبصارِ، المَحجوبُ عَن الأوهامِ وَ الخَطَراتِ. «3»
______________________________
(1). پس از «اللَّه»، نامهاى «رحیم» با دویست و بیست و هفت بار «رحمان» با صد و پنجاه و هفت بار و «علیم» با صد و شصت بار، نامها و صفات پُرکاربرد خداوند در قرآناند. بسیارى از نامها و صفات نیز فقط یک بار در قرآن به کار رفته است، مانند: «الاوّل»، «الآخر» و «صمد» و .... براى آگاهى بیشتر از این نامها و صفات، ر. ک: دانشنامه عقاید اسلامى: ج 5 (خداشناسى/ بخش 3 و 4).
(2). ر. ک: ص 184 ح 56.
(3). ر. ک: ص 512 ح 22.
دانشنامه قرآن و حدیث، ج5، ص: 131
اللَّه، به معناى معبودى است که خلق در او حیراناند و به او پناه برده مىشود، و خدا، آن کسى است که از دریافت دیدهها پنهان است و از وهمها و اندیشهها پوشیده است.
البتّه لفظ جلاله، به تدریج از مفهوم اشتقاقى خود، جدا شده است و به صورت عَلَم براى ذات واجب الوجود و در بر گیرنده تمامى صفات کمال، استعمال مىگردد.
مباحث خداشناسى از منظر قرآن و حدیث را- که از اهمیّت بسیارى برخوردارند-، مىتوان در سه بخش خلاصه کرد:
یک. شناخت خدا و نقش آن در زندگى
بخش اوّل، به آیات و احادیثى اختصاص دارد که به اصل وجود خدا و شناخت حقیقة الحقایق مربوط اند. مسائلى که در این بخش بدانها پرداخته شده، عبارتاند از: ارزش خداشناسى و نقش آن در تکامل انسان، برکات اعتقاد به خدا در زندگى فردى و اجتماعى، راهنمایان درونى و برونى انسان به آفریدگار جهان، راههاى خداشناسى، نشانههاى روشن وجود خدا، رمزِ دستیابى به بالاترین مراتب خداشناسى- که همان معرفت شهودى است-، مرزهاى خداشناسى، حجابهاى میان انسان و خدا، و موانع خداشناسى.
دو. توحید و مراتب آن
توحید، اساس خداشناسى است و بدون آن، اعتقاد به وجود خدا کامل و ثمربخش نیست، چنان که امام على علیه السلام مىفرماید:
أوّلُ الدّینِ مَعرِفَتُهُ، وَ کَمالُ مَعرِفَتِهِ التَّصدیقُ بِهِ، وَ کَمالُ التَّصدیقِ بِهِ تَوحیدُهُ. «1»
______________________________
(1). ر. ک: ص 408 ح 1.
دانشنامه قرآن و حدیث، ج5، ص: 132
آغاز دین، شناخت خداست، و کمال شناخت او، باور آوردن به اوست، و کمال باور آوردن به او، یگانه دانستن اوست.
بخش دوم از آیات و احادیثى که ذیل عنوان «اللَّه» آمدهاند، به تبیین ارزش عقیده به یگانگى خدا و مراتب آن، اختصاص دارد. در یک جمله، موحّد واقعى، آن است که خداوند متعال را در ذات، صفات و افعال، یکتا بداند، براى او در آفرینش، ربوبیّت و تدبیر جهان، شریک قائل نباشد، در قانونگذارى و تشریع احکام، شرک نورزد وتنها از قانون او در زندگى فردى و اجتماعى پیروى کند، و تنها از او و کسانى که او امر مىکند، اطاعت نماید و تنها او را بپرستد.
سه. شناخت نامها و صفات خداوند
در باره نامها و صفات خداوند متعال، پرسشهاى مختلفى وجود دارد که در مبحث خداشناسى باید به آنها پاسخ داد، مانند این که: خداوند متعال، چند اسم و صفت دارد؟ نامها و صفات خداوند، به چه معنا هستند؟ و چه تفاوتى میان نامها و صفات خدا با نام و صفات دیگران وجود دارد؟ نامهاى خدا چند قسماند؟ مقصود از نامهاى لفظى و تکوینى چیست؟ مقصود از اسم اعظم خدا چیست؟ نامهاى خداوند، چه نقشى در تدبیر جهان دارند؟ و بالأخره، شخص موحّد چگونه باید در مورد صفات خداوند بیندیشد؟
در بخش سوم از عنوان «اللَّه»، با الهام از آیات قرآن و احادیث اسلامى، به این پرسشها پاسخ داده مىشود.
گفتنى است که آنچه در این جا آمده، گزیدهاى از مطالبى است که در دانشنامه عقاید اسلامى در مورد خداشناسى آمده است و براى آگاهى از تفصیل آن و نیز مباحث مربوط به شرح نامها و صفات خداوند، مراجعه به دانشنامه مورد اشاره، ضرورى است.